Dış Kuvvetler Ülkemizi Nasıl Şekillendirir?

Coğrafya TR 20 Mayıs 2020

Ülkemizin yeryüzü şekillerinin oluşumunda akarsular, yeraltı suları, dalgalar, buzullar, rüzgarlar etkili olmuştur. Dış kuvvetler, aşındırma, taşıma ve biriktirme faaliyetleri yapar. Aşındırma sonucu aşınım şekilleri, biriktirme sonucu birikim şekilleri oluşur.

Akarsular

Akarsuların Aşındırma Şekilleri;

Akarsular eğimin fazla olduğu yerlerde yatağını kazarak çeşitli aşınım şekilleri oluşturur.

Vadi

En önemli akarsu aşınım şeklidir.

a)Çentik Vadi

Bütün Bölgelerde, eğimin ve dağlıkların fazla olduğu yerlerde engebenin fazla olduğu akarsuların yukarı çığırlarında görülür. Özellikle Doğu Anadolu’da görülür.

b)Boğaz Vadi

Dağlık ve engebeli alanlarda Kuzey Anadolu ve Toros dağlarında “U” şeklinde görülür. Gülek boğazı-Kızılırmak-Yeşilırmak vadileri-Manavgat vadisi örnektir. Oluşumunda hem iç kuvvetler hem dış kuvvetler etkilidr.

c)Kanyon vadi

Karstik arazilerde akarsuyun yatağını hızla derine doğru aşındırmasıyla oluşan basamak şekilli vadiye denir. Uçurum şeklindedir .Örneğin Gülek Boğazı Kanyonu(ANTALYA)

d)Yatık Yamaçlı Vadi

Akarsu yatağının bir yamacının daha fazla aşınmasıyla oluşan vadilere denir. Kayaçların dirençlerinin farklılığında farklı aşınır.

e)Geniş Tabanlı Vadi

Derine aşındırmadan çok, yana doğru aşındırmanın fazla olduğu yerlerde oluşur. Eğim azaldığı için yanlara doğru aşınır. Tabanında birikme faaliyeti yapar. Akarsuyun boyu da uzar. Örneğin; Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz Nehri

Dev Kazanı-Şelale

Farklı dirençten oluşan akarsu yatağının farklı aşınmasıyla oluşur. Düştüğü yerde oluşan çukurluğa dev kazanı, dökülen yere de şelale denir.

Örneğin; Van-Muradiye Kurşunlu-Düdem-Manavgat(Antalya) Erzurum-Tortum Kopuz Başı(Adana)

Peri Bacaları

Bitki örtüsünden yoksun volkanik arazilerde farklı dirençteki kayaçların farklı şekilde aşınmasıyla oluşur. Sel suları eğimden dolayı aşındırarak bu şekilleri meydana getirir. Örneğin; Nevşehir-Ürgüp-Göreme-Kapadokya

Kırgı Bayır

Yarı kurak bölgelerdeki eğimli ve bitki örtüsünden yoksun yerlerde sel sularının aşındırmasıyla oluşan oluk şeklindeki yüzeylerdir. Tarıma uygun değildir. Badlands da denir. Örneğin; Çankırı-Ürgüp-Göreme-Antep-Urfa’da görülür.

Peneplen

Akarsu aşındırmasının son safhasıdır. Hafif dalgalı düzlüktür. Ülkemizde görülmez.

AKARSU BİRİKİM ŞEKİLLERİ

a)Birikinti Konisi

Dağların yamaçlarından sürüklenen alüvyal malzemeler eğimin azaldığı dağların etek kısmında koni şeklinde meydana gelen birikintilere denir.

b)Birikinti Yelpazesi

Birikinti konilerinin birkaç tanesinin bir araya gelerek yelpaze şeklinde oluşturduğu şekillerdir.

c)Dağ eteği Ovası

Yükseltisi az olan dağların etek kısmında akarsuların getirdiği malzemelerin birikmesiyle oluşan geniş düzlüklerdir.

Örneğin; Bursa ovası-Erzin-Dörtyol ovası

d)Dağ İçi Ovası

Karşılıklı dağ eteği ovalarının birleşmesiyle oluşur. Ortalama yükseltisi fazladır. Deniz seviyesi yüksektir.

Örneğin; Muş-Erzincan-Yüksekova

e)Irmak Adası

Akarsuyun genişleyip eğimin azaldığı yerde yatağında yapmış olduğu küçük ada şeklindeki birikintilerdir.

f)Delta

Akarsuyun denizi doldurmasıyla oluşan ovalara denir. Oluşum koşulları;

· Biriktirmenin denizde olması

· Derinliğin az olması

· Kıta sahanlığının geniş olması

· Gelgit genliğinin az olması

· Kuvvetli akıntı ve dalgaların olmaması.

g)Menderes

Akarsuyun taşıdığı malzemeler eğimin ve hızın azalmasıyla kendi önünü kapatacak şekilde birikme yapar. Bunun sonucu olarak akarsu kıvrım yaparak yön değiştirir. Akarsuyun böyle kıvrım yapmasına menderes denir.

Örneğin; Büyük Menderes-Küçük Menderes-Gediz-Bakırçay

Menderes Yapan Bir Akarsuyun Özellikleri

· Hızı ve eğimi azalmıştır.

· Taşıma gücü azalmıştır.

· Hidroelektrik enerji potansiyeli azdır.

· Sık sık yatak değiştirir.

· Boyu kıvrım yaptığından uzamıştır.

· Hem aşınım, hem birikim şeklidir.

· Gerçek uzunluk ile kuş uçuşu uzunluk arasındaki fark fazladır.

ÜLKEMİZDE RÜZGARLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

Ülkemizdeki rüzgarlar bitki örtüsünden yoksun kurak yerlerde iç Anadolu(Konya-Karapınar), Güneydoğu(Urfa), rüzgar aşınım ve birikim şekillerine rastlanır. Ülkemizdeki rüzgarlar; Mantar kaya, Şahin kaya gibi aşınım kumullar gibi birikim şekilleri oluşturur. Diğer rüzgar birikim şekillerine rastlanmaz. Bu bölgelerde devlet rüzgar erezyonunu önlemek için ağaçlandırma çalışmaları yapmış ve başarılı olmuştur.

ÜLKEMİZDEKİ BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

Ülkemizde dağların yüksek kesimlerinde sürekli kıtaların bulunduğu bölgelerden Kaçkar, Uludağ, Ağrı, Balkar gibi dağların zirvelerinde U tipi vadi Hörgüç kaya, Sirk gölleri ve sirk çukuru, moren gibi buzul şekillerine rastlanır. Sıcaklığın sıfırın üstünde yerlerde buzul şekillerine rastlanmaz.

ÜLKEMİZDEKİ KARSTİK ŞEKİLLER

Kolay eriyebilen kayaçların yaygın olduğu teke ve taşeli platosu, Güneydoğu Toroslar göller yöresi, Denizli Pamukkale, Sivas ve Çankırı çevresinde karstik aşınım ve birikim şekillerine rastlanır. Ülkemizde Karstik şekillerin hepsi görülür.

Karstik Birikim Şekilleri

Traverten (Denizli Pamukkale)

Sarkıt

Dikit İn suyu ve Damlataş Mağaraları içinde bulunur.

Sütun

Karstik Aşınım Şekilleri

Labya (Giden gelmez dağları-Mersin) Her yerde görülür.

Dolin Küçük çukurcuktur.

Uvala Dolinlerin birleşmesiyle oluşur.

Polye Uvalaların birleşmesiyle oluşur. Karstik ovadır.

Obruk Derin kuyudur. (Cennet-Cehennem-Mersin)- (Kızılören-Konya)

Düden Voklüz su çıkan, Düden su yutan

Kör vadi Suyun kaybolması olayıdır.

Mağara Yeraltı sularının oluşturduğu yer altındaki çukurlardır.

ÜLKEMİZDEKİ DALGA VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

Ülkemizin üç tarafı denizlerle çevrili olduğundan çok uzun bir kıyıya sahiptir. 8333 km’lik bir uzunluktur. Dalgalar ve akıntılar kıyılarımızda aşındırma ve biriktirme yaparak şekiller oluşmuştur. En önemli dalga aşınım şekli falezdir. Akdeniz ve Karadeniz’de dağlar denize paralel uzandığı için kıyalarda kıyıya paralel uzun dağlar vardır. Dalgalar bu dağların altını oyarak aşındırır. Dik yamaçlı bu derin kıyılarda akşam bu şekle falez denir. Falezin oluşturduğu yerde delta, tombolo ve lagün gibi birikme şekillerine rastlanmaz.