Atmosfer Hava Durumu İklim ve İklimin Temel Elemanı Sıcaklık
Coğrafya TR 19 Mayıs 2020
Şeffaf Küre: Atmosfer
Dünyayı çepeçevre saran gaz bulutudur.
1) Atmosfer sayesinde göktaşı, meteor taşları Dünya’ ya düşmez.
2) Güneş ışınları kırıldığında gökyüzü mavi görünür.
3) Yağmur, kar, dolu vb. Dünya’ da görülürken, Ay’ da görünmez
4) Ultraviyole ışınlar (mor ötesi) atmosfer sayesinde görülür
5) Ay’ da +130, -170 gibi sıcaklık farkları yaşanır. Gündüz çok sıcak, gece çok soğuktur. Dünya’ da atmosfer olduğu için ısı daha dengelidir.
6) Yansıma ve kırılma sebebiyle gölgeler Dünya’ da daha aydınlıktır. Ay’ da ise gölge yerler tam karanlıktır.
7) Atmosfer olmasaydı ses duyulmazdı.
8) Ay’ da su buharı yoktur.
9) Ay’ da yer çekimi Dünya’nın 1/6 kadardır.
Not: Bu gazlar (N, O2, CO2, metan gazı, su buharı vb.) Yerçekimi olduğu için uzaya kaçıp gidememiştir. Denizdeki balık için su neyse yeryüzündeki canlılar için atmosfer odur. Atmosfer olmasa sudan çıkmış balığa döneriz.
ATMOSFERİN KATMANLARI
Termosfer
Atmosferin en alt katıdır. Canlıların içerisinde yaşadığı katmandır.
Ortalama kalınlığı 9 ile 16 km arasında değişir.
Kalınlığı ekvatordan kutuplara gidildikçe azalır.
Atmosferdeki gazların %75’ i bu katmandadır.
Su buharının %100’ ü bu katmandadır.
Yağmur, kar, dolu, vb. atmosfer olayları, atmosferin sadece bu katmanında görülürü.
Canlı yaşamı için en uygun katmandır.
Trohposfer, Güneş’ten gelen ışınlarla ısınmaz.
Yere çarpıp, dağılıp, kırılan (difüzyon) ışınlarla ısınır.
O yüzden yerden yükseklere çıkıldıkça her 200 metrede 1°C sıcaklık azalır.
Karbondioksit de bu katmanda yer alır.
Stratosfer
Yerden yüksekliği 50 km’dir. Troposferin üstünde yer alır. Gazların yoğunluğu azalmıştır. O nedenle supersonıc uçaklar atmosferin bu katmanında uçarlar. Bu katman içerisinde “ozonosfer” de bulunur.
Ozonosfer
Güneşten gelen ultraviyole (mor ötesi) ışınlarını süzer. Canlıların yaşaması için zararlı ışınların Dünya’ ya ulaşmasını engeller. Bitkilerin fotosentez yaptığı ışık.
Mezosfer
Yıldız kayması olarak bildiğimiz gök taşları (meteor) bu katmanda gazların etkisiyle sürtündüğünden yanar, kül olur.
Termosfer
İyonosfer
Atmosferin bu katında yoğunluğu iyice azalmış, havadaki serbest oksijen, (O) Güneş ışınlarının etkisiyle iyonlarına ayrışır ve gazların iletkenliği artar. O yüzden bu katman, radyoların, cep telefonlarının sinyallerinin gönderildiği katmandır. Yani; haberleşme için önemlidir.
Ekzosfer
Atmosferin en dıştaki katmanıdır. Yapay uydular buraya yerleştirilir. En hafif gazlar, bu katmandadır. (Helyum)
HAVA OLAYLARI
Atmosferde gerçekleşen yağmur, kar, dolu, çiğ, sis, kırağı, kırç bulut oluşumu, rüzgar, şimşek, gök gürültüsü vb. olaylara hava olayları denir.
Hava Durumu ve İklim
Hava Durumu
Oldukça dar bir alanda, kısa süre içerisinde (en fazla 1 hafta) görülen atmosfer olaylarına hava durumu denir.
İklim
Oldukça geniş bir alanda, uzun yıllar (40-50 yıl) görülen atmosfer olaylarının ortalama durumuna denir.
İklim ile Hava Durumunun Farkı
Hava Durumu
· Dar olan
· Kısa sürede
· En fazla 1 hafta
· Günlük
· Yağmur, kar, dolu.
İklim
· Geniş alan
· Uzun sürede
· 30-40-50 yıl
· Ortalama
· Yazları sıcak ve kurak kışları ılık ve yağışlı.
Hava Kütlesi
Atmosferin sıcaklık ve nem bakımından aynı özelliği gösteren geniş parçalarına hava kütlesi denir.
Örneğin; Sıcak hava kütleleri, Soğuk hava kütleleri vs.
İKLİMİN ETKİLERİ
Fiziki Etmenler
· Yeryüzü şekillerinin oluşumu (Çöl ve Akdeniz iklimi)
· Kayaçların çözülmesi(Kurak yerlerde fiziksel, nemli yerlerde kimyasal ayrışma olur örneğin maki bozkır.)
· Toprak oluşumu türü ve hareketlerini(Akdeniz toprağı ile İç Anadolu toprağı)
· Bitki örtüsü(Maki bozkır gibi bölgelere ait farklı bitki örtüleri vardır)
· Akarsu debi ve rejimleri(Akdeniz suları ve Karadeniz suları)
İnsanlara Etkileri
· Kültürlerini(Yemekleri, kıyafetleri,
· Yerleşimlerini(Kırsal alanlara göç daha azdır.)
· Karakterlerini
· Fizyolojileri(Ten renkleri
· Beslenme alışkanlıkları
· Giyeceklerini(Yazın açık renk kıyafetler, kışın koyu renk kıyafet giyilmelidir.)
· Yeryüzüne dağılışı
Ekonomik Faaliyetlerine Etkileri
· Tarım(Tarlaları yağışlar yok edebilir.)
· Hayvancılık
· Ormancılık(Ormanlar kuruyup yok olabilir.)
· Endüstri
· Ulaşım(Karlı bölgelerde ulaşım zordur.)
· Ticaret( İklimin etkisiyle insanların gelir kaynağına zarar gelebilir)
· Turizm
İklimin Temel Elemanı Sıcaklık
İklimin en önemli elemanı sıcaklıktır. Çünkü; diğer elemanlar (basınç, rüzgar, nem, yağış) sıcaklığa bağlı olarak ortaya çıkar. Yeryüzü Güneş’ ten gelen ışınlarla doğrudan ısınmaz. Bir kısmı dağılır. Yeryüzünü asıl ısıtan ışınlar yere çarpıp, dağılıp, kırılan ışınlardır. Yani alttan yukarıya doğru ısınır. O nedenle dağların yüksek yerleri daha soğuktur. Eğer doğrudan gelen ışınlarla ısınmış olsaydı, en sıcak yerler, en yüksek noktalar olurdu.
Yeryüzünün en önemli ısı kaynağı Güneş’ tir. %99’ u Güneş, %1’ i magmadır.
Sıcaklığın Dağılışına Etki Eden Faktörler
1) Güneş Işınlarının Geliş Açısı
Bir yere Güneş ışınları ne kadar dik gelirse o kadar çok ısınır, az aydınlanır. Ne kadar eğik gelirse o kadar az ısınır, çok aydınlanır.
a) Yerkürenin Şekli (Enlem)
Dünya’nın şekli geoit olduğu için ekvatora dik, kutuplara eğik açıyla gelir. O nedenle sıcaklık, ekvatordan kutuplara doğru azalır.
b) Dünya’nın Günlük Hareketi
Gün içerisinde günlük harekete bağlı Güneş ışınlarının geliş açısı değişir. Sabah, öğle, akşama geliş açıları farklıdır. Normalde Güneş en dik öğle vakti en dik açıyla gelir. Fakat günün en sıcak anı 1-2 gibidir. Nedeni; atmosferdeki ısı birimidir.
c) Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi
Dünya’nın yıllık hareketine bağlı olarak Güneş ışınlarının geliş açısı değişir. KYK’ ye dik geldiğinde çok ısınır, yaz yaşanır. Eğik geldiğinde az ısınır, kış yaşanır. Farklı yarım kürelerde aynı anda farklı mevsimler yaşanır.
Örneğin Türkiye’ de yaz yaşanırken, Şili, Arjantin, Güney Afrika ve Avusturalya’ da kış yaşanır.
d) Bakı ve Eğim
Güneş ışınları, dönencelerin dışında dik gelmez. Eğer dik geliyorsa eğimden dolayıdır. Eğimden dolayı dik aldıysa çok ısınır. KYK’ de dağların güneye bakan yamaçları, kuzeye göre daha sıcaktır.
· Güney yamaçta aynı tür bitkiler daha erken olgunlaşır.
· Orman üst sınırı daha yüksektir.
· Kalıcı kar üst sınırı daha yüksektir. Karlar daha erken erir.
· Kırsal yerleşmeler güney yamaçta daha çoktur.
· Evlerin kapıları güneye bakar.
2) Yükselti
Sıcaklık yükseklere çıkıldıkça her 200 metrede 1°C düşer. Bu nedenle; yükseklerde sıcaklık daha azdır.
3) Kara ve Denizlerin Dağılışı
Toprağın 1°C ısınması için 0.6 kalori gerekir. Suyun 1°C ısınması için 1 kalori gerekir. Yani karalar denize göre çabuk ısınır, çabuk soğur. Denizler karaya göre geç ısınır geç soğur.
Karalar daha çabuk ısındığından üzerindeki havanın da ısınıp yükselmesine neden olur. Sınana hava yükseldikçe soğur ve yoğunlaşarak aşağıya iner. Denizin üzerindeki soğuk hava hareket ederek sıcak havanın yerini alır.
4) Nem
Su buharı, sıcaklığı her zaman dengede tutar. Çünkü; nemin ısıyı tutma özelliği vardır. Aşırı ısınmayı ve soğumayı önler. Bu nedenle, günlük ve yıllık sıcaklık farkı azaltır.
Not: Kışın bulutsuz günler bulutlu günlere göre daha ayaz (soğuk) dur.
Not: Dünya’nın en sıcak yeri ekvator olması gerekirken çöller daha sıcaktır. Çünkü, nem yok, ve azdır.
5) Okyanus Akıntıları
Yeryüzünde sıcaklığın dağılışında okyanus akıntılarının da etkisi vardır. Kutup tarafından gelenler sıcaklığı düşürür, ekvator tarafından gelenler sıcaklığı arttırır. 50-56 kuzey enlemleri arasın da bulunan Batı Avrupa kıyıları kışın aynı enlemdeki ülkelere göre sıcak olmasının nedeni Golfstream akıntısıdır. Yine aynı enlemlerde yer alan Kanadanın doğu kıyıları ise çok soğuktur nedeni Baffin körfezinden gelen Labrador soğuk su akıntısıdır.
6)Rüzgarlar
Ekvator tarafından esen rüzgarlar sıcaklığı arttırır. Kutup tarafından gelen rüzgarlar sıcaklığı azaltır.
7) Bitki Örtüsü
Bitki örtüsünün yoğun olduğu yerlerde terlemeden dolayı havada nem fazladır. O yüzden, sıcaklık bitki örtüsünün gür olduğu yerlerde az olduğu yere göre daha ılımandır.
Dünya’nın her yerinde aynı sıcaklık değerleri görülme. Nedeni; Güneş ışınlarının geliş açısı, yükselti, kara ve denizlerin dağılımı, nem, okyanus.