İstanbul Boğazında Görülen Alt (Dip) ve Üst (Yüzey) Akıntıları

Coğrafya TR 19 Mayıs 2020

İstanbul Boğazı hakkında bazı sayısal ifadeler;

Boğazın Uzunluğu: 32 km
Boğazın En Dar Yeri: 698 metre (Aşiyan – Kandilli arası)
Boğazın En Geniş Yeri: 3500 metre (Büyükdere – Beykoz arası)
Boğazın Ortalama Genişliği: 1500 metre
Boğazın Ortalama Derinliği: 60 metre
Boğazın En Derin Yeri: 109 metre (Kandilli Burnu önleri)
Boğazın Avrupa Salih Uzunluğu: 55 Km
Boğazın Anadolu Sahil Uzunluğu: 35 Km
Üst (Dip) Akıntı Hızı Ortalama: 3-4 Knot (Bazı dönemlerde 7-8 Knot)
Alt (Yüzey) Akıntı Hızı Ortalama: 1-2 Knot
Ortalama Üst (Yüzey) Akıntı Kalınlığı: 15 metre

Kuaternere uzanan bir geçmiş ve Karadeniz’i, Marmara Denizine bağlayan İstanbul Boğazı diğer çok önemli özellik ve güzelliklerinden ayrı olarak Dünya’da çok örneği olmayan akıntılara sahiptir. İstanbul Boğazında birazdan sebeplerini de açıklayacağımız iki çeşit akıntı bulunur. Bunlar;

Üst (Yüzey) Akıntı: İstanbul boğazında; Karadeniz’den, Marmara Denizine doğru boğazın yüzey suları akış gösterir. Bu akıntılara üst (yüzey) akıntısı denir.

Alt (Dip) Akıntı: Marmara Denizinden Karadeniz’e doğru yüzey akıntısının altında ters yönlü olarak akış gösteren sulara alt veya dip akıntısı adı verilir.

Üst (Yüzey) Alt (Dip) Akıntılarının Oluşum Nedenleri:

Seviye Farkı: Karadeniz ortalama olarak Marmara Deniz’inden 40 cm daha yüksektir. Evet bu her zaman derslerde söylediğimiz, “Deniz seviyesi 0 metredir” ifadesine ters düşse de bunun mantıklı açıklamaları vardır. Öncelikle Karadeniz’in Diğer denizlerle olan bağlantısını oldukça dar olan İstanbul Boğazı sağlar. Buda denizler arasındaki seviye dengelenmesinin çok daha yavaş gerçekleşmesine neden olur. Karadeniz nasıl oluyor da Marmara’dan daha yüksek olur? Sebebi basit Karadeniz Tuna, Dinyeper, Don gibi büyük ve sayısız küçük akarsuyun aktığı havza durumundadır. Ayrıca güneyindeki Karadeniz bölgesi ve bol yağış alan iklimin etkisi yadırganamaz. Böylelikle su seviyesi yükselen Karadeniz suları tek bağlantı noktası olan İstanbul boğazından Marmara Denizine doğru üst akıntıların oluşmasına neden olur.

Rüzgar: İstanbul boğazının genel olarak kuzey güney doğrultusunda uzanması hakim rüzgar yönünü belirler. Boğazda kuzeyden poyraz, güneyden ise lodos oldukça etkilidir. Poyrazın etkin olduğu dönemlerde Karadeniz’den Marmara’ya doğru hareket eden üst akıntı daha da hızlanır. 3-4 knot (1 knot – saatte suyun 1 mil hareket etmesine eşittir) olan hız bu rüzgarında etkisiyle 7-8 knot’a yükselir. Bu dönemler Marmara Denizine geçiş yapan kaptanların korkulu rüyasıdır. Kılavuz kaptan almayan ve bu akıntıyı küçümseyen kaptanların yolculukları çoğu zaman iyi son bulmamıştır. Kısaca rüzgarlar yüzey akıntısının hızı ve debisi üzerinde etkili olurlar.

Yoğunluk (Tuzluluk) Farkı: Karadeniz ile Marmara denizi aynı yoğunlukta değildir. Buharlaşma miktarı fazla olan Marmara denizi daha tuzlu (%3.6) ve yoğun iken tatlı su kaynakları tarafından bolca beslenen ve enlemden dolayı daha az buharlaşan Karadeniz daha az (%1.8) tuzludur. İşte bu yoğunluk farkından dolayı daha ağır olan Marmara suları boğazın dip kısmından Karadeniz’e doğru akıntı oluşturur.
Buharlaşma: Yukarıda ufaktan bahsettiğimiz gibi buharlaşma hem seviye değişimini hem de tuzluluğu etkiler. Başta enlem faktörüne bağlı olarak görülen sıcaklık farkı Karadeniz’de daha az, Marmara’da daha çok buharlaşmaya neden olur. Karadeniz buharlaşma ile daha az su kaybederken Marmara ve Ege daha fazla su kaybeder ve seviyeleri Karadeniz’e göre daha çok alçalır. Bunun dışında buharlaşmanın fazla olduğu denizler daha tuzludur. Tuzlu olan sularda daha yoğun olur. Özellikle tüplü ve tüpsüz dalış sporları genelde tuzlu sularda yapılır. Sebebi ise sporcuların yüzeye çıkmalarının tuzlu sularda tatlı sulara göre daha hızlı olmasıdır.