Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Şekiller
Coğrafya TR 20 Mayıs 2010
Dalga;Deniz yüzeyinde rüzgarın etkisiyle meydana gelen salınımlara dalga denir. Dalgaların oluşmasında, rüzgarlarla birlikte gelgit ve deniz tabanlarında meydana gelen deprem, heyelan ve volkanizma gibi olaylar da etkili olur. Dalgalar çarptıkları yüksek kıyıları alttan aşındırır.
AKINTILAR
Deniz yüzeylerindeki suların, bulundukları yerlerden başka alanlara doğru taşınmasına AKINTI denir.
Akıntıların en önemli nedenleri
- Sürekli rüzgârlar
- Gel - git olayı
- Seviye farkı
- Yoğunluk farkı
- Sıcaklık farkı
- Tuzluluk farkıdır.
KIYILARDA OLUŞAN ŞEKİLLER
1. KIYI AŞINIM ŞEKİLLERİ
Dalgaların kıyılara çarparak aşındırma yapmasına abrazyon denir. Dalgalar, üç biçimde aşındırma yaparak kıyıları şekillendirir:
-Su kütlesinin kıyıya çarparken yaptığı basınç etkisiyle,
-Dalga içindeki kum, çakıl gibi maddelerin kıyıya şiddetli çarpmasıyla,
-Deniz suyunun kıyıdaki tabakaları eritmesiyle (kimyasal yolla).
FALEZ (YALIYAR)
Dalgalar bir taraftan kıyıya çarparak, diğer taraftan da sürükledikleri kaya parçaları, kum ve çakılları kıyıya ve deniz dibine çarparak aşındırırlar. Bunun sonucunda, zamanla dik kıyıların altı oyulur. Üst kısımların çökmesiyle kıyıda meydana gelen dikliğe falez adı verilir. Deniz kıyısında ki uçurumlardır. Bu sayede kara geriler.
Denize dik uzanan kaya parçalarının dalgalar tarafından alttan aşındırılması ile doğal köprüler oluşur.
2. KIYI BİRİKİM ŞEKİLLERİ
Kıyının derinliğinin azaldığı yerlerde, dalgalar ve akıntılar tarafından taşınan maddelerin birikmesiyle oluşan şekillerdir.
A. KUMSAL
Kıyılarda dalga ve akıntıların taşıdıkları maddeleri biriktirmesi sonucunda oluşan alanlara kumsal denir.
Dalgaların, kum ve çakılları sığ kıyılarda biriktirmesi sonucu oluşan kumsallara plaj denir
B. KIYI OKU VE KIYI KORDONU
Kıyı setlerinin bir burundan ileriye doğru uzanması sonucunda oluşmuş şekillere kıyı oku, bir koy ya da körfezin önünü kapatan setlere ise kıyı kordonu denir.
C. LAGÜN (DENİZ KULAĞI)
Bir kıyı okunun koy ya da körfezin önünü kapatmasıyla oluşan gerideki göllere lagün denir. Büyük Çekmece ve Küçük Çekmece gölleri birer lagündür.
D. TOMBOLO
Kıyı açığındaki bir adanın bir kıyı oku ile karaya bağlanması sonucunda oluşan şekile tombolo denir. Marmara Bölgesi’ndeki Kapıdağ Yarımadası ve Sinop Yarımadası birer tombolodur.
KIYI TİPLERİ VE OLUŞUM SÜREÇLERİ
Kıyılar, dalgalar ve akıntılar tarafından durmadan işlenmekte, şekil değişikliklerine uğramaktadır. Fakat Dünya’nın çeşitli bölgelerinde farklı kıyı tiplerinin görülmesinin asıl nedeni, kıyı haline geçen bölgelerdeki yer şekillerinin değişik olmasıdır. Başlıca kıyı tipleri şunlardır:
1. BOYUNA KIYILAR
Dağların kıyıya paralel uzandığı kıyı tipidir. Kıyıda girinti çıkıntı azdır. Doğal limanlar azdır. Karadeniz ve Akdeniz’de boyuna kıyılar görülür.
2. ENİNE KIYILAR
Yükselen denizin kıyıya dik uzanan dağlar arasındaki vadiler ve ovalara doğru sokulması sonucunda oluşan kıyılardır. Kıyı çok girintili çıkıntılıdır. Koy, körfez ve limanlar fazladır. Ege’de enine kıyılar görülür.
3. RİALI KIYILAR
Deniz sularının yükselmesi ile akarsu vadilerinin ağız kısımlarının sular altında kalması sonucunda oluşan kıyı tipidir. İstanbul ve Çanakkale boğaz’ında rialı kıyılar görülür.
4. LİMANLI KIYILAR
Alçak tepelik alanlardaki geniş vadilerin sular altında kalması ve bunların önlerinin setlerle kapanmasıyla oluşan kıyılardır. Karadeniz’in kuzeyindeki Odessa Limanı bu tip kıyılara örnektir.
5. DALMAÇYA TİPİ KIYILAR
Kıyıya paralel olarak uzanan dağlar arasındaki vadilerin sular altında kalması sonucunda oluşan kıyılardır. Adriyatik Denizi kıyıları bu tip kıyılardır. Hırvatistan’da Adriyatik Denizi’nde dalmaçya tipi kıyılar görülür.
6. FİYORD KIYILAR
Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır. En güzel örneklerine İskandinavya Yarımadasında rastlanır. Norveç’de fiyortlu kıyılar görülür.
7. SKYER KIYILAR
Buzul aşındırması ve biriktirmesinin birlikte etkili olduğu kıyılardır. Fiyortların önünde, moren depolarından oluşan yüzlerce irili ufaklı adacık yer alır. Norveç kıyılarında bu tip kıyılara rastlanır.
8. HALİÇLİ KIYILAR
Gel-git genliğinin yüksek olduğu kıyılarda, akarsuların ağzında haliçlerin yer aldığı kıyılardır. Genellikle gelgit olayının yaşandığı okyanus kıyılarında görülür. İç denizlerde haliç tipi kıyı görülmez. Kuzeybatı Avrupa’da İngiltere ve İrlanda kıyılarında yaygın olarak görülür.
9. ALÇAK KIYILAR
Geniş kıyı ovaları ve deltaların bulunduğu yerlerdeki kıyı tipidir. Bu kıyı tipinde kıyı çizgisi genellikle düz olup, kıyı okları ve kıyı setleri fazladır. Alçak kıyıların özel bir tipi Watt tipi kıyılardır. Gel-git olayının belirgin olduğu alçak kıyılarda sular çekildiğinde deniz dipleri yüzeye çıkar. Bu durumun görüldüğü yerlerdeki kıyı tipine Watt kıyı tipi denir.